علیرضا ارزنده کارشناس ایمنی هوانوردی از کالیفرنیا
شنبه ۱۲ تیر ۱۳۶۷ سوم ژوئیه 1988 ایرباس شرکت هواپیمایی ایران ایر، فرودگاه بین‌المللی بندرعباس را به مقصد دبی ترک کرد. پروازی که هرگز به مقصد نرسید.
این پرواز طبق برنامه ساعت 17/10 از باند فرودگاه بلند شد و بر اساس طرح پرواز مصوب هواپیما باید با اوج‌گیری تا سقف پروازی ۱۴ هزار پا در مدت‌زمان ۲۸ دقیقه در فرودگاه بین‌المللی دبی به زمین می‌نشست. پرواز۶۵۵ با هواپیمای ایرباس ۳۰۰ انجام می‌شد.
خلبان پرواز کاپیتان «محسن رضاییان» که سابقه بیش از ۷ هزار ساعت پرواز را در کارنامه خود دارد و از دانش زبان انگلیسی خوبی نیز برخوردار است، به همراه کمک‌خلبان خود «کامران تیموری» و مهندس پرواز «محمدرضا امینی» جزء‌به‌جزء همه چیز را به‌دقت کنترل می‌کنند.
۲۹۰ مسافر این هواپیما از جمله ۶۶ کودک زیر ۱۲ سال، ۵۳ زن و ۳۶ تبعه از کشورهای یوگسلاوی، هند، پاکستان، ایتالیا و امارات متحده عربی سواحل خلیج‌فارس را زیر پای خود دارند و برای فرود در فرودگاه مقصد لحظه‌شماری می‌کنند. تا ارتفاع ۱۲ هزار پایی اوج‌گیری طبیعی مطابق با Flight Plan انجام می‌شود و خلبان با برج مراقبت فرودگاه بندرعباس، مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران و امارات (Center) در تماس است.
هواپیمای ایرباس ایران ایر به شماره پرواز ۶۵۵ با شناسه ثبت EP-IBU قبل از ورود به محدوده عملیاتی مرکز کنترل هوایی امارات در محلی به نام «مولبیت» به مرکز کنترل هوایی کشور اطلاع می‌دهد که قصد اوج‌گیری و صعود به ارتفاع نهایی پرواز خود یعنی۱۴ هزار پایی را دارد.
دقیقه هفتم سفر سپری‌شده و همه‌چیز در پرواز و در سیستم هوانوردی تجاری (Civil Aviation) عادی است، اما پشت پرده غیرعادی این حادثه، روی دریا و در آب‌های سرزمینی ایران به کمین نشسته است؛ ناو جنگی «یو اس اس وینسنس» که چند روز قبل بندر «سن‌دیگو» را به مقصد خلیج‌فارس ترک کرده و روز هفتم خرداد به خلیج‌فارس رسیده بود.
این ناو در ساعت 10:22 صبح روز دوازدهم تیر وارد آب‌های سرزمینی ایران شده و چند مایلی نیز از آب‌های بین‌المللی دور شده است. هفت دقیقه از برخاستن پرواز شماره ۶۵۵ گذشته و کشتی‌های امریکایی حاضر در خلیج‌فارس در مجموع ۱۱ مورد اخطار به این هواپیما داده‌اند. اما چرا خلبان رضاییان به این اخطارها توجه نکرده است؟
دلیل بسیار واضح است. ۷ مورد اخطار ناو وینسنس روی فرکانس ۲۴۳ مگاهرتز ارسال‌شده و یک اخطار توسط ناو سایدز روی همین فرکانس ارسال‌شده و سه اخطار روی فرکانس اضطراری 5/121 مگاهرتز ارسال‌شده است. فرکانس ۲۴۳ مخصوص هواپیماهای نظامی است. پس واضح است که خلبان رضاییان این پیام‌ها را دریافت نکرده چراکه بهطور اصولی ایرباس تجهیزات دریافت این فرکانس را در خود ندارد.
هفت دقیقه از پرواز سپری شده، در آسمان همه‌چیز عادی و طبق برنامه دنبال می‌شود اما روی دریا حادثه‌ای تلخ در حال رقم خوردن است چرا که ناخدا «ویلیام راجرز» دستور شلیک دو موشک به سمت هواپیما را می‌دهد. دو موشک رها می‌شوند و لحظاتی بعد پرواز ۶۵۵ برای همیشه از صفحه رادار مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران محو می‌شود.
بلافاصله مقامات امریکایی اعلام می‌کنند که یک فروند F-14 تام کت ایرانی را هدف قرار داده‌اند اما با مشخص‌شدن نوع هواپیما امریکا مدعی شد که اشتباه کرده است. ادعایی که هرگز توسط متخصصان مورد قبول واقع نشد.
ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری هفتم دسامبر ۱۹۴۴ ضمن تنظیم و امضای پیمان حمل‌ونقل هوایی موسوم به شیکاگو سازمان جهانی هوانوردی (ICAO) تشکیل شد اما موجودیت آن بهطور رسمی در ۱۹۴۷ ثبت شد و نخستین جلسه آن هم۶ مه ۱۹۴۷ برگزار شد. ایران ۹ آگوست ۱۹۵۰و آمریکا ۱۹آوریل ۱۹۴۶ بهطور رسمی به پیمان شیکاگو و در نتیجه به ایکائو پیوسته‌اند.
این سازمان تضمین‌کننده ایمنی و رشد منظم صنعت هوانوردی در سطح بین‌المللی و توسعه ایمنی پرواز و ناوبری هوایی بوده و در عمل کل جامعه بین‌المللی را در برمی‌گیرد. معاهده شیکاگو که اساسنامه ایکائو نیز به‌شمار می‌آید در مقدمه خود به اینکه هواپیمایی بین‌المللی یا ترجمه بهتر آن هوانوردی بین‌المللی می‌تواند سبب ایجاد دوستی و تفاهم بین ملت‌ها شود تأکید می‌کند.
بر اساس ماده یک معاهده شیکاگو، استفاده از سلاح علیه هواپیماهای غیرنظامی منع‌شده و حاکمیت کشورها بر فضای کشورشان اجازه به‌کارگیری سلاح ضد هواپیماهای غیرنظامی را به آنها نمی‌دهد.
امضاکنندگان پیمان شیکاگو موافقت کرده‌اند که در صورت ورود بدون مجوز هواپیمایی به حریم هوایی کشور خود ابتدا از خلبان هواپیما بخواهند فرود بیاید یا مسیرش را تغییر دهد. ماده ۳ مکرر معاهده شیکاگو با صراحت و به طور مؤکد از کشورها می‌خواهد که از سلاح علیه هواپیمای مسافربری برخودداری کنند.
پرده آخر
قبل از شلیک موشک به هواپیمای ایرباس ایرانی پرواز ۶۵۵ توسط ناو «وینسنس» بحث بین بخش‌های اطلاعات جنگی سه ناو وینسنس، مونتگومری و سایدز بالا می‌گیرد. گزارش تیم بررسی حادثه ایکائو که در محل وقوع حادثه تهیه شده اذعان می‌دارد در دقایق قبل از شلیک موشک عده‌ای هواپیما را یک هواپیمای مسافربری و عده‌ای هم آن را هواپیمایی جنگی که قصد عملیات داشته تلقی کرده‌اند. ۲ دقیقه بعد، از مرکز اطلاعات جنگ ناو وینسنس گزارشی مبنی بر اینکه هواپیما یک F-14 جنگنده است به دست می‌آید و خواسته شده بود که قبل از گشودن آتش روی هواپیما به او اعلان خطر کنند. در همین حال کارکنان ناو سایدز فریاد می‌زنند هواپیما تجاری است صبر کنید.
گفت‌و‌گو بین سه ناو ادامه دارد که ناخدای وینسنس تصمیم می‌گیرد موشک خود را پرتاب کند. بنا به اعلان سازمان هواپیمایی کشوری ایران، ادعای امریکایی‌ها مبنی بر اشتباه گرفتن ایرباس عظیم‌الجثه با هواپیمای جنگنده F-14 فاصله زیادی با حقیقت دارد زیرا بر اساس گزارش ایکائو در بخش 16-1-3 هواپیمای ایرباس مجهز به سیستم «ایجز» است و ناو وینسنس هم از تجهیزات کافی و به‌روز برای تشخیص حالت پرواز برخوردار بوده است.
جلسه فوری شورای ایکائو در چهارم جولای سال ۱۹۸۸تشکیل شد و ضمن تقبیح کاربرد سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی با دولت ایران و خانواده‌های داغدار اعلام همدردی کرد.
در پی این حمله و به درخواست جمهوری اسلامی ایران شورای ایکائو در سیزدهم جولای ۱۹۸۸ جلسه فوق‌العاده‌ای برای رسیدگی به درخواست ایران تشکیل داد. در این جلسه خواسته صریح ایران در ۵ بند ارائه شد:
۱. شناسایی صریح عمل نقض مقررات بین‌المللی
۲.شناسایی این حقیقت که کشورهای عضو، مسئول اعمال جنایتکارانه مأموران خود هستند حتی اگر در حیطه اقتدار خود عمل‌نکرده باشند.
۳. محکومیت صریح آمریکا برای استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری ایرباس ایران.
۴. تشکیل کمیسیون فرعی برای بررسی جنبه‌های مختلف حقوقی، فنی و سایر جنبه‌های ساقط ساختن هواپیمای ایران ایر و گزارش به شورای ایکائو و از طریق آن به اجلاس فوق‌العاده مجمع برای پیش‌بینی اقدامات لازم برای جلوگیری از تکرار حوادث مشابه.
۵. خاتمه فوری استفاده از زور و تهدید علیه فضای جمهوری اسلامی ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس.
موضع جمهوری اسلامی ایران در شورای ایکائو و دیوان بین‌المللی دادگستری این بود که ناو جنگی وینسنس حقوق بین‌الملل را نقض کرده است. در جلسه ۱۲۵ شورای ایکائو، ایران تصمیم شورا را اشتباه دانست و به استناد ماده ۳۷ و بند ۱ ماده ۳۶ و ماده ۸۴ معاهده شیکاگو تقاضای پژوهش از تصمیم ایکائو را تقدیم دیوان کرد.
در این تقاضا با استناد به معاهده شیکاگو ۱۹۴۴ و معاهده مونترال ۱۹۷۱ (معاهده جلوگیری از اقدامات غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری) ایران اعلام کرد که آمریکا هر دو معاهده را نقض کرده است. ایران از دیوان خواست تا اعلام کند آمریکا بخش‌های مقدمه، موارد یک تا سه و بندهای الف تا ج ماده ۴۴ ضمیمه ۱۵ معاهده شیکاگو، همچنین مواد ۱ و۳ و بند ۱ از ماده ۱۰ معاهده مونترال را زیر پا گذاشته است.
مطابق موارد اشاره‌شده مهم‌ترین بحث ایران در دادخواست خود به دیوان نقض حاکمیت ایران در آب‌های سرزمینی‌اش به‌وسیله ناو جنگی وینسنس و به‌کارگیری سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی ایرانی بود. به‌کارگیری سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی بر اساس مقدمه ماده ۴۴ و ماده ۳ مکرر معاهده شیکاگو منع شده است.
از سویی دیگر بر اساس ضمیمه ۱۵ معاهده شیکاگو صدور NOTAM یا اطلاعیه هوانوردی از اختیارات کشورهایی است که در منطقه خدمات هوانوردی ارائه می‌دهند و آمریکا بهطور قانونی اجازه صدور چنین اطلاعیه‌هایی را در محل مورد مناقشه نداشته است.
هرچند در زمان حادثه آمریکایی‌ها مفاد اطلاعیه مبهم صادرشده توسط خود را نیز رعایت نکرده و هواپیما را در کریدور بین‌المللی و در ارتفاع ۱۳ هزار و ۵۰۰ پایی هدف قراردادند.
نماینده آمریکا در جلسه فوق‌العاده ایکائو حمله به هواپیمای مسافری ایران را دفاع از خود مطرح کرده و بیان می‌دارد که در روزهای سوم و چهارم همان ماه خلیج‌فارس بسیار ناامن بوده است. دو کشتی پاکستانی و لیبریایی هدف قرارگرفته بودند و صبح روز حادثه یک فروند F-14 که از بندرعباس برخاسته بوده قصد حمله به ناوهای امریکایی را داشته است (توجه کنید که جنگنده F-14 هواپیمای ره‌گیری و Fighter است و تجهیزات حمله از هوا به سطح را در اختیار ایران نگذاشته بودند).
ناو وینسنس چندین بار به هواپیما اخطار داده است اما پاسخی دریافت نکرده، پس در راستای Self defense اقدام به شلیک موشک کرده است.
جورج بوش معاون رئیس‌جمهوری وقت آمریکا ضمن اظهار تأسف بخشی از مسئولیت این حادثه را متوجه دولت ایران دانست که اجازه داده هواپیمای مسافری روی ناو جنگی پرواز کند! ادعایی که هرگز و توسط هیچ‌کس پذیرفته نشد و بیش از اینکه ادعایی حقوقی باشد موضوعی سیاسی تلقی شد.
در هیچ‌کدام از بررسی‌ها، خروج پرواز ۶۵۵ از کریدور بین‌المللی ثبت‌نشده و همچنین هیچ‌گونه عدولی از طرح پروازی به ثبت نرسیده است.
بوش در شورای امنیت سازمان ملل متحد اظهار داشت اگر ایران به جنگ خود با عراق خاتمه داده بود بهطور قطع این حادثه اتفاق نمی‌افتاد! از همین جمله می‌توان دریافت که آمریکا جبهه جدید را در سواحل جنوبی و جنوب شرقی کشور علیه کشورمان به نفع عراق گشوده بود.
سال‌ها پس از اظهار این جمله توسط بوش مجامع بین‌المللی عراق را عامل شروع جنگ دانسته و بر دفاع ایران از خود صحه گذاردند. اما تمامی این ادعاها باگذشت زمان رنگ باخت و مشخص شد که آمریکا در آن زمان فقط به خاطر امکان بهره‌گیری از ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد که حق دفاع مشروع را برای همه قانونی می‌داند موضوع پرواز بر فراز ناو، به‌سوی ناو و سایر موارد را مطرح کرده بود.
حقیقت این است که دولت آمریکا با نقض مشهود ماده ۳ مکرر معاهده شیکاگو مرتکب تخلف بین‌المللی شده بود و مسئول وقوع این حادثه بود، چرا که در وهله نخست بر اساس گزارش گروه تحقیق ایکائو پرواز ۶۵۵ در قلمرو حاکمیتی ایران قرار داشته و اقدام آمریکا درواقع تجاوز به حریم هوایی ایران محسوب و نقض فاحش تعهدات بین‌المللی مندرج در منشور سازمان ملل متحد در زمینه احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها است.
دوم اینکه حمله به هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو جنگی امریکا صورت گرفته است که این ناو جزئی از دارایی نیروی دریایی آمریکا محسوب می‌شود و ازآنجا که نیروی دریایی امریکا و منتج از آن ناو جنگی وینسنس ارگان دولتی (اجرایی) ایالات متحده آمریکا به‌حساب می‌آید، با استناد به ماده ۲،۳،۴و ۴ کمیسیون و اصل مسلم حقوقی وحدت دولت (State Unity Principle) عمل انجام‌شده منتسب به دولت ایالات متحده امریکا است.
سوم اینکه بر اساس تمام گزارش‌ها، ناو جنگی در زمان حمله در آب‌های سرزمینی ایران بوده و این به معنی نقض حاکمیت دریایی و قانونی ایران بر آب‌های مزبور است.
نیویورک‌تایمز ۴ سال بعد به‌وضوح افشا کرد که این ناو دانسته در آب‌های سرزمینی ایران ورود کرده و در آب‌های بین‌المللی نبوده است.
در ۲۲ فوریه ۱۹۹۶ حدود دو ماه مانده به برگزاری دیوان بین‌المللی، طرفین نامه‌ای را به دیوان ارائه و اعلام کردند که دولت‌های متبوعشان موافقت کرده‌اند که قضیه را ادامه ندهند.
جمهوری اسلامی ایران تا سال ۱۳۹۱ شناسه پرواز ۶۵۵ را در پروازهای خود به‌کارگرفت و ناو وینسنس در نهم ژوئیه ۲۰۱۰ جهت اوراق‌شدن به‌فروش گذاشته شد. ناخدا ویلیام راجرز در سال ۱۹۹۱ بازنشسته شد اما یاد و خاطره ۲۹۰ مسافر ایرباس این پرواز تا ابد در تاریخ باقی خواهد ماند.
چاپ شده در روزنامه ایران ۱۲ تیرماه ۹۶
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر